نقض حقوق بشردوستانه توسط طرفین مخاصمه در درگیری‌های نظامی قندوز - افغانستان

این کمیسیون ادعا دارد که این گزارش بر اساس اطلاعات دقیق ناشی از تحقیقات میدانی، انجام مصاحبه با شاهدان عینی، آسیب‌دیدگان، بزرگان قومی، مسئولین بیمارستانی، فعالان حقوق بشر و مسئولان حکومتی تهیه شده است. موارد نقض در گزارش مذکور قتل و کشتار هدف‌مند و عمدی افراد، هدف قرار دادن افراد غیر نظامی، تجاوز جنسی، استفاده از سپر انسانی، گروگان‌گیری، تخریب و تاراج اموال عمومی و خصوصی، کوچ اجباری افراد غیر نظامی، تهدید و ارعاب مطبوعات و فعالان حقوق بشر عنوان شده است. در گزارش با توجه به اطلاعات بدست آمده از بیمارستان‌های فعال شهر تعداد تلفات غیر نظامی 50 نفر کشته، 350 نفر زخمی ذکر شده است.
از سوی دیگر حمله هوایی روز شنبه مورخ 3/10/2015 (11/07/1394) نیروهای آمریکایی به بیمارستان پزشکان بدون مرز¹ در شهر قندوز منجر به کشته شدن 22 نفر از جمله غیرنظامیان، سه کودک و پرسنل این بیمارستان و زخمی شدن 37 نفر دیگر شد. سی ان ان گزارش می‌کند که در تحقیقات اولیه خود متوجه شده است که دولت ایالات متحده از وجود این بیمارستان، مسجد و مدرسه در محل حمله اطلاعات کامل داشته است، ولی فرمان نهایی بمباران هوایی با در نظر گرفتن احتمال وجود نیروهای طالبان در بیمارستان صادر شده است. همچنین نمایندگان پزشکان بدون مرز نیز در کنفراس های مطبوعاتی اذعان داشته‌اند که نیروهای ایالات متحده به خوبی از وجود بیمارستان در این منطقه آگاهی، و با محل آشنایی کامل داشته‌اند.
بنا به آمار پزشکان بدون مرز بمباران این بیمارستان در شمال شرق افغانستان، با 94 تخت و حدود 400 نفر نیروی متخصص، به‌عنوان تنها مرکز در نوع خود، جدا از تلفات اولیه تاثیر زیادی بر دسترسی صدها هزار نفر از مردم منطقه به جراحی و کمک‌های پزشکی خواهد گذاشت. در طول درگیری‌های مسلحانه شهر قندوز از 28 سپتامبر تا 3 اکتبر، 394 نفر از مجروحان در این بیمارستان تحت درمان قرار گرفته بودند. مدیرکل بیمارستان پزشکان بدون مرز دکتر کریستوفر استوکس اعتقاد دارد این حمله هوایی نقض آشکار قواعد حقوق بشردوستانه از جمله کنوانسیون‌های ژنو و جنایت جنگی است²، همچنین نماینده پزشکان بدون مرز دکتر خوانه لیو³ در کنفراس مطبوعاتی تقاضای بررسی موضوع توسط یک کمسیون مستقل و بی‌طرف حقیقت‌یاب بشردوستانه بین المللی⁴ را ارائه نموده است.
با در نظرداشتن اصول و قواعد مندرج در اسناد بین‌المللی حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، کنوانسیون‌های چهارگانه 1949 ژنو و پروتکل الحاقی دوم، حمله هوایی به بیمارستان در زمان مخاصمات مسلحانه نقض جدی حقوق بشردوستانه و جنایت جنگی محسوب می‌شود، مگر اینکه بیمارستان توسط یک طرف درگیر به‌عنوان یک پایگاه نظامی، علیه طرف دیگر به کار گرفته شود که در این صورت نیز تنها پس از هشدار به اینکه در صورت ادامه استفاده، بیمارستان به عنوان هدف نظامی مورد حمله قرار خواهد گرفت، حمله موجه خواهد بود. در این مورد خاص نه بیمارستان به عنوان پایگاه نظامی مورد استفاده قرار گرفته است و نه قبل از حمله اخطاری داده شده است.
در حمله هوایی به بیمارستان با توجه به موارد فوق‌الذکر نقض حقوق بشردوستانه مشخصا صورت گرفته است، ولی مشکل ارجاع بررسی بی‌طرف و شفاف موضوع، توسط کمیسیون حقیقت یاب بشردوستانه بین‌المللی این است که این کمیسیون از سال 1991 تشکیل نشده است و به کارگیری ساز و کار آن تنها در صورتی ممکن است که یک طرف مخاصمه، درخواست انجام تحقیقات توسط کمسیون حقیقت‌یاب را نماید و طرف مورد شکایت نیز، حاضر به دادن رضایت برای بررسی موضوع توسط کمیسیون باشد، در غیر این‌صورت کمیسیون مجاز به انجام تحقیقات نخواهد بود. از اظهارات مقامات رسمی ایالات متحده چنین به نظر می‌آید که با امتناع از رضایت و اکتفا به عذرخواهی رئیس جمهور اوباما، راه ارجاع موضوع به کمیسیون مسدود خواهد بود.
ارجاع پرونده به دیوان کیفری بین‌المللی نیز به علت مشکلات مشابه امکان‌پذیر نخواهد بود. دولت افغانستان در فوریه 2003 اساسنامه رم را امضا نموده است، در صورتی‌که خارج از منازعات سیاسی، دولت افغانستان را در حدی مستقل بدانیم که اقدام به ارجاع پرونده به دیوان نماید، صلاحیت این دادگاه تنها محدود به کشورهایی است که اساسنامه آن‌را امضاء و مراحل قانونی تصویب را در مجالس قانونگذاری‌شان طی کرده باشند. دولت ایالات متحده از امضا کنندگان اساسنامه رم نیست، بنابراین شهروندان ایالات متحده از جمله پرسنل نظامی جهت حمله به بیمارستان پزشکان بدون مرز در این دادگاه محاکمه نخواهند شد. از سویی دیگر مقامات رسمی نظامی امریکایی⁵ اعلام کرده‌اند که حمله هوایی به درخواست نیروهای نظامی افغان صورت گرفته است (که البته این موضوع در صورت اثبات، ناقض تعهدات بین‌المللی ایالات متحده نخواهد بود) در این‌صورت نیز محاکمه نظامیان افغان به علت درخواست بمباران، بدون شهادت شهروندان ایالات متحده امکان پذیر نخواهد بود و همچنین محاکمه مخالفان نظامی دولت افغانستان، به فرض دستگیری آنها، به جرم نقض حقوق بشردوستانه در حمله به قندوز نیز به علت عواقب سیاسی و احتمال طرح موضوع بیمارستان منتفی خواهد بود.
دردناک‌تر اینکه پس از عذرخواهی اوباما به علت بمباران هوایی بیمارستان غیر نظامی پزشکان بدون مرز (با استناد به بیانیه پزشکان بدون مرز در این رابطه) در تاریخ 15/ 10/2015 (23/07/1394) یک خودرو زرهی با توسل به زور از درب اصلی بیمارستان گذشته و اقدام به تخریب و از بین بردن شواهد حادثه نموده است. به نظر می رسد، حوادث قندوز و روند تحقیقات و برخورد بین‌المللی و پذیرش مسئولیت آن نکات مهمی را در مورد واقعیات عرف بین‌المللی در موارد نقض اصول حقوق بشردوستانه در آینده، مشخص خواهند نمود.

پی نوشت:
1-Médecins Sans Frontières (MSF) trauma center
2- Christopher Stokes
3-International Humanitarian Fact-Finding Commission (IHFFC)
4- Dr. Joanne Liu
5- General John Campbell

منابع:
1- http://www.reuters.com/article/2015/09/29/us-afghanistan-attack-idUSKCN0RS0A820150929
2-http://uk.reuters.com/article/2015/10/06/uk-afghanistan-attack-idUKKCN0RS0AA20151006
3-http://www.aihrc.org.af/home/daily_report/5040
4- http://www.tasnimnews.com/english/Home/Single/873972
5-http://edition.cnn.com/2015/10/16/politics/doctors-without-borders-hospital-airstrike-kunduz/4-
6-http://www.doctorswithoutborders.org/article/msf-statement-october-15-incident-kunduz-hospital
7-http://www.doctorswithoutborders.org/article/kunduz-death-toll-attack-msf-hospital-still-rising
8-http://www.theguardian.com/us-news/2015/oct/06/doctors-without-borders-airstrike-afghanistan-us-account-changes-again
9-http://natocouncil.ca/the-aftermath-of-the-kunduz-airstrike-did-the-us-violate-international-humanitarian-law/
10-https://en.wikipedia.org/wiki/States_parties_to_the_Rome_Statute_of_the_International_Criminal_Court#United_States
11- http://www.theatlantic.com/international/archive/2015/10/calls-for-an-international-investigation-into-kunduz-airstrike/409369/
12- http://www.theguardian.com/world/live/2015/oct/03/msf-staff-killed-in-suspected-us-strike-on-afghan-hospital-latest
13- http://ilg2.org/2015/10/08/strike-at-kunduz-did-the-united-states-violate-international-humanitarian-law/
14- http://www.npr.org/sections/thetwo-way/2015/10/04/445773358/doctors-without-borders-kunduz-airstrike-was-war-crime

روجا لطفی نژاد
کارشناس ارشد حقوق بشر