پناهندگان افغانستانی در گرداب بازگشت

بحران پناهندگی امروز سراسر خاورمیانه، اروپا و شمال آفریقا را در برگرفته و تأمین حقوق اساسی پناهجویان دغدغه اصلی بسیاری از نهادهای مردمی و بین‌المللی شده است. در این بین وضعیت پناهندگان افغانی که دهه‌های متوالی است روند مهاجرتشان ادامه داشته و تا به امروز نیز جریان دارد، خود نیازمند بازبینی و تأملی بیشتر از سوی سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای مردمی است. در بین هزاران پناهجوی افغان که در سراسر جهان به سر می برند، شرایط آن دسته که در همسایگی افغانستان یعنی در ایران و پاکستان زندگی می‌کنند، بسیار ویژه است. کشورهایی که سالیان متمادی پذیرای این دسته از پناهندگان بوده‌اند، با نیم نگاهی به مشکلات اقتصادی داخلی خود و بهبود شرایط افغانستان، خواهان بازگشت هر چه سریع‌تر افغان‌های مهاجر به دیارشان بوده و از کمیساریای عالی پناهندگان و حکومت افغانستان درخواست رسیدگی بیشتر به این قضیه را دارند.
تردیدهای مهاجران برای بازگشت به افغانستان
با وجود بهبود شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی در افغانستان و پدیدار شدن ثباتی پایدارتر نسبت به گذشته، پناهندگان افغان همچنان تمایل چندانی به بازگشت به کشورشان ندارند. ناامنی در بسیاری از ولایات افغانستان،عدم وجود زیر ساخت‌های لازم برای اشتغال، نبود مسکن و سرپناهی مناسب و از بین رفتن نظام‌های روستایی- قبیله‌ای که در گذشته پیوندهای اقتصادی، اجتماعی را برای افغان‌‌ها ایجاد می‌نمود، از عمده‌ترین دلایل عدم تمایل افغان‌های مهاجر برای بازگشت به افغانستان است. در میان مهاجرانی که در ایران به‌ سر می‌برند، بسیاری هیچ‌گاه افغانستان را درک ننموده اند و وطن خود را جایی می‌دانند که در آن به چشم غریبه و مهمان با آنان برخورد می‌شود. شایان ذکر است که وضعیت نسبتاً مناسب مهاجران افغانی در ایران و پیوندهای دو ملت با یکدیگر نیز می‌تواند از دلایل بی‌تمایلی مهاجران افغانی به میهنشان باشد. همچنین تأثیر فرهنگی که بسیاری از فرزندان مهاجران افغانی از کشورهای میزبان گرفته‌اند، مانع از تطابق مجدد با جامعه کنونی افغانستان می‌شود. با وجود شباهت‌های فراون فرهنگی، مذهبی میان این کشور با همسایگانش، نسل دوم و سوم پناهندگان با فرهنگ پدری خود تا حد زیادی غریبه شده‌اند.
جمعیت بالایی از این پناهندگان در ایران و پاکستان پیوندهای خانوادگی عمیقی ایجاده نموده و در شهرها و روستاهایی بسیار دورتر از افغانستان پراکنده شده‌اند. برای مثال در بسیاری از روستاها و شهرهای دور افتاده و مهجور ایران جمعیت مهاجر افغانی در پیکره جامعه میزبان حل شده‌اند. در روستاهایی از ایران که از ساکنان اصلی خالی می‌باشند، جامعه مهاجر افغانی نسل به نسل در آن زندگی نموده و در کارگاه‌ها، مزارع، باغات، کارخانه‌ها و معادن اطراف مشغول به کار و تأمین معاش هستند. در این میان قوانین سخت تابعیت در ایران و درخواست های مکرر حکومت نیز تمایلی به بازگشت به کشوری که حتی شاید وطن خود ندانند را در آنان ایجاد نمی نماید.
تعداد زیادی از آنان که با همکاری کمیساریای عالی پناهندگان به افغانستان بازگشته بودند نیز ظرف مدت کوتاهی ناچار به ترک آن شده و مقصدی نو را برای خود انتخاب کرده و یا به ایران بازگشته اند.
یکی از اولین مشکلاتی که مهاجرین افغان در بازگشت به افغانستان با آن روبرو می شوند، نبودن سرپناه و مسکن است؛ روستاهایی که زمانی پدرانشان در آن زندگی می نمودند، نابود و یا توسط دیگران اشغال شده اند. مهاجران افغانی حتی در مسیر بازگشت به کشورشان نیز با آینده ای مبهم مواجه می شوند؛ آینده ای که نیازمند توجه و رسیدگی از سوی مجامع بین المللی و جوامعی است که خواستار بازگشت آوارگان به کشورهایشان می باشند.
مهاجرت و بی خانمانی های پیاپی مسبب آسیب های روانی بسیاری در میان خانواده ها می باشد که می‌تواند سلامت روانی یک خانواده را برای سالیان متمادی تهدید نماید. نبودن ثبات در زندگی روزمره ناشی از این خانه‌ به‌ دوشی ها در میان افغان های مهاجر چه در کشور خود و چه در خارج از آن، گویی به روزمرگی و عرف زندگی افغانی تبدیل شده است. تأثیرات نا گوار حاصل از آن نیز می تواند سلامت اجتماعی یک جامعه را در طولانی مدت در معرض خطر قرار دهد.
میزبانی جمهوری اسلامی ایران از مهاجران
دولت جمهوری اسلامی ایران در سه دهه گذشته علی رغم مشکلات اقتصادی فراوان و شرایط سیاسی خاص همانند تحریم های بین المللی و جنگ تحمیلی هشت ساله با عراق، میزبانی هزاران مهاجر افغانی را پذیرفته است. این در حالی است که مجامع بین المللی توجه لازم به امور مهاجران افغانی نداشته و جمهوری اسلامی ایران بار سنگین مسوولیت آن را بر عهده داشته است. وظیفه دشواری که جمهوری اسلامی ایران بر طبق اصول انسانی و ساختار اعتقادی نظام اسلامی بدان عمل نموده و تا به امروز نیز ادامه یافته است. وضعیتی که اروپا امروز با آن مواجه بوده و قادر به حل آن با کلیه امکانات مالی و حمایت های جهانی نمی باشد.
توجه به وضعیت کنونی مهاجران افغان در جلسه سازمان ملل
در روز هفتم اکتبر سازمان ملل متحد جلسه ای با محوریت افغانستان ولزوم توجه بین المللی به وضعیت کنونی مهاجران و پناهندگان را برگزار نمود. "ما خواهان توجه بیشتر جامعه جهانی به اوضاع کنونی در افغانستان هستیم. وضعیتی که مدتی به فراموشی سپرده شده بود. فراموشی در این مرحله می تواند اشتباهی خطرناک باشد و بحرانی نو را در منطقه بیافریند." آنتونیو گوتریس نماینده کمیساریای عالی پناهندگان همچنین اعلام نمود که از حدود شش میلیون پناهجوی افغانی در سراسر دنیا پنج میلیون و هشتصد هزار نفر با همکاری کمیساریا و حکومت افغانستان به کشور بازگشته‌اند و در این میان دو میلیون و ششصد هزار نفر نیز در کشورهای دیگر پراکنده‌اند. نماینده سازمان ملل متحد در امور پناهندگان ضمن تشکر از میزبانی کشورهای ایران و پاکستان خواستار همکاری بین المللی بیشتر در زمینه بازگشت و تأمین آینده مهاجران در مسیر بازگشت به کشورشان شد.
نکته ای که در جلسه سازمان ملل بسیار مورد توجه قرار گرفته و توجه جامعه جهانی را به اعتراف به آن وا داشت فشار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است که در طول دهه های اخیر ایران و پاکستان در پی پذیرایی مهاجران افغان متحمل آن شده اند، بدون آنکه از سوی مجامع جهانی و سازمان های بین المللی مورد حمایت خاصی قرارگیرند. بحرانی که امروز به شکلی باورناپذیر اروپا را به زانو در آورده است. مسأله ای که تنها با ایجاد یک اقدام جمعی مشترک و همکاری هر چه بیشتر حکومت ها و سازمان های بین المللی امید به حل آن می رود. اکنون با شدت گرفتن وضعیت ورود هزاران مهاجر به اروپا و نابسامانی آینده پیش روی آنان، سازمان ملل متحد نیز رویکردی نو را با برگزاری جلسه 7 اکتبر آغاز نموده است. رویکردی که به دنبال بهبود وضعیت پناهندگان و مهاجران افغانی است.
"معضل پناهجویان را نمی توان در جزیره ای به فراموشی سپرد.آن هم مسأله ای که جهانی و همگانی است."
آنتونیو گوتریس در بخش دیگری از گزارش خود اعلام داشت که با توجه به نا آرامی های اخیر در قندوز و نگرانی از گسترش هر چه بیشتر آن، باید مسأله توجه به افغانستان در صدر توجه سازمان ملل و نهادهای وابسته به آن و نیز نهادهای مردم نهاد قرار گیرد، تا قادر به پیشگیری از بروز بحرانی دیگر در این بخش از منطقه شد. رییس جمهوری افغانستان نیز در پیامی ویدیویی از تلاش های مستمر کمیساریای عالی پناهندگان در طول سالیان متمادی و میزبانی کشورهای ایران و پاکستان در پذیرایی از هزاران مهاجر افغان تشکر کرد و خواستار تلاش جمعی گسترده تر در جهت حفظ صلح و ثبات در منطقه و گسترش همکاری جهانی در حل مساله پناهندگی شد. شاید رسیدگی و توجهی که هم اکنون به وضعیت مهاجران افغانی از سوی سازمان ملل متحد می شود اندکی دیر و با تأخیر حدوداً چهل ساله آغاز می شود، اما امید است جامعه جهانی با سرمشق گرفتن از حوادث نا گوار گذشته که از سوی قدرت های بین المللی و بی تدبیری برخی حکومت های منطقه ای، منجر به بی خانمانی و آواره شدن میلیون ها انسان در این منطقه از جهان شده است، بتواند راهی نو به سمت دنیایی بدون خشونت و جنگ را آغاز نماید.

زهرا میرابیان
کارشناس علوم سیاسی
منابع:
http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=52188#.VidLd-yqqko
http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=52188#.Vi_MBOyqqkp