مروری بر سن قانونی ازدواج در برخی کشورهای اسلامی

درآمد

ازدواج یکی از حساس‌ترین وقایع زندگی انسان و از مهم‌ترین نهادهای حقوقی جوامع بشری است. لزوم آمادگی و بلوغ جسمانی و رشد قوای عقلانی افراد برای آغاز زندگی مشترک و اقدام به ازدواج تا حدی است که بسیاری از نظام‌های حقوقی جهان، حداقلی از سن را برای آغاز این مرحله از زندگی، ضروری دانسته‌اند. بر این مبنا، سن قانونی به معنی حداقل سن مجاز ازدواج برای دختران و پسران است که در کشورهای مختلف جهان متفاوت است. در حالی که بسیاری از کشورها، طبق قوانین، سن تعیین‌شده‌ای را برای دختران و پسران در نظر گرفته‌اند، در برخی از کشورها نیز این امر بواسطه رضایت والدین صورت می‌پذیرد. در این نوشتار سعی بر آن شده تا موضوع سن ازدواج در جهان با تمرکز بر برخی کشورهای اسلامی مورد بررسی و مداقه قرار گیرد.

سطح بین‌الملل
در سطح جهانی، غالبا متوسط سن قانونی ازدواج برای پسران 17 سال و برای دختران 16 سال است؛ اما بسیاری از کشورها به ویژه به دختران، اجازه می‌دهند تا در سنین خیلی جوان‌تر ازدواج کنند. برای مثال در ایالت‌های آلاسکا، کارولینای جنوبی و لوییزیانا در ایالات متحده آمریکا، دختران 12 ساله اجازه دارند ازدواج کنند. در ایالت ماساچوست دختران 12 ساله در شرایط استثنائی و با رضایت قاضی امکان ازدواج دارند. در حقیقت اگرچه حداقل سن برای ازدواج در بیشتر ایالات آمریکا 18 سال است، اما هر ایالتی دارای معافیت‌هایی نظیر رضایت والدین یا حاملگی در این رابطه است که اجازه می‌دهد در سنین پایین‌تر نیز ازدواج صورت گیرد. بر اساس پژوهش‌های انجام شده مشخص گردیده که بین سال های 2000 تا 2015 تنها در آمریکا بیش از 200 هزار کودک زیر 18 سال ازدواج کرده‌اند.
طبق اعلام یونیسف نیز سالانه ۱۲ میلیون دختر زیر ۱۸ سال در جهان ازدواج می‌کنند. حتی در انگلستان، ولز و ایرلند شمالی نوجوانان می‌توانند از ۱۶ سالگی با اخذ رضایت والدین خود ازدواج کنند. در مقابل، در کشور چین به دلیل در پیش گرفتن سیاست کنترل جمعیت، سن ازدواج کمی بیشتر از سایر کشورها یعنی 22 سال برای مردان و 20 سال برای زنان است. آمارهای سازمان مردم‌نهاد «دختران، نه عروس‌ها» هم نشان می‌دهد هم‌اکنون بیش از 700 میلیون زن در جهان وجود دارند که در کودکی شوهر داده شده‌اند. در حال حاضر بالاترین درصد ازدواج کودکان در جهان با ثبت 23 میلیون ازدواج مربوط به کشور نیجریه است. بر‌اساس آمار نهاد توانمندسازی و برابری جنسیت زنان سازمان ملل، 76 درصد زنان در نیجریه در کودکی مجبور به ازدواج شده‌اند. این آمار همچنین نشان می‌دهد یک سوم دختران در کشورهای در حال توسعه قبل از 18 سالگی ازدواج می‌کنند. ضمن این که چون در برخی کشورها آمار تولد و ازدواج ثبت نمی‌شود در این کشورها تدابیر کافی برای جلوگیری از ازدواج زودهنگام دختران نیز وجود ندارد.
به گفته این نهاد، اگرچه بسیاری از کشورها برای ازدواج سن قانونی در نظر گرفته‌اند، ولی در عمل چشم خود را به روی واقعیت‌های موجود در رابطه با ازدواج زیر سن قانونی بسته‌اند یا در تلاش برای لغو آن به دلایل مختلف هستند. چندین کشور نیز، دیگر مجازات کودک همسری را دیگر اعمال نمی‌کنند، فقط ازدواج را نامعتبر می‌دانند. ازدواج در سنین پایین در بسیاری از کشورهای اسلامی نیز رواج دارد. سودان، عربستان و یمن کشورهایی هستند که ازدواج دختران در سنین پایین را منع نمی‌کنند. براساس آمار "دفتر تحقیقات جمعیت " که در سال 2013 منتشر شده است از هر هفت دختر در سراسر جهان عرب یک نفر قبل از رسیدن به سن 18 سالگی ازدواج کرده‌اند. در همان تحقیق آمده است، 13 درصد از زنان متاهل در مراکش زیر سن قانونی هستند، در حالی‌که این رقم در اردن 8 درصد است. همچنین در اکثر کشورهای عربی، زنان هنوز حق ندارند قرارداد ازدواج خود را امضا کنند و برای این کار نیاز به رضایت پدر یا سرپرست مرد دارند. 

عربستان

در حال حاضر در عربستان سن ازدواج 10 سال است و گفته می‌شود دختران کم‌ سن و سال‌تر نیز با اجازه پدر می‌توانند ازدواج زودهنگام داشته باشند، چرا که مفتیان این کشور بر این باورند که تعیین حداقل سن برای ازدواج دختران معنایی ندارد. بر این اساس، موارد متعددی از ازدواج کودکان، حتی در سنین 8 سالگی، در سال‌های اخیر در این کشور در رسانه‌های محلی و بین‌المللی منتشر شده است. بعد از انتقادات به عربستان در این رابطه، قوانین کنونی این کشور برای ازدواج افراد زیر سن قانونی محدودیت‌هایی نظیر ممنوعیت ازدواج با دختران زیر 15 سال مگر پس از معاینات پزشکی و اثبات آمادگی جسمی و روانی فرد برای ازدواج را در نظر گرفت و علاوه بر این اعلام کرد که عقد ازدواج باید از طریق دادگاه صورت گیرد. با این وجود، عربستان هرساله شاهد بیش از ۵ هزار مورد ازداوج افراد زیر سن قانونی یعنی کمتر از 15 سال است و در شمار زیادی از این ازدواج‌ها اختلاف سنی میان زوجین به بیش از ۱۰ سال و حتی گاهی اوقات به ۳۰ سال می‌رسد.
بر همین مبنا اخیرا مجلس شورای عربستان، مقرراتی را با هدف ممنوعیت ازدواج دختران و پسران زیر ۱۵ سال تصویب کرد. به موجب این مقررات ازدواج افرادی که کمتر از ۱۸ سال سن دارند نیز منوط به اخذ مجوز دادگاه خواهد بود. اما از آن جایی که مصوبات مجلس شورای عربستان ضمانت اجرایی ندارد و این نهاد تنها می‌تواند قوانین جدیدی را برای تصویب به دولت این کشور پیشنهاد کند، فعالان حقوق کودکان و زنان اذعان دارند مقررات جدیدی که از سوی این نهاد مشورتی به دولت پیشنهاد شده، ضامن ممنوعیت کامل ازدواج دختران زیر ۱۸ سال نیست. چرا که همچنان این امکان برای خانواده‌ها وجود دارد که با فشار بر دادگاه بتوانند مجوز ازدواج دخترشان را اخذ کنند.

مالزی
سن قانونی ازدواج در کشور مالزی نیز برای دختران و پسران 18 سال است؛ هرچند دختران مسلمان می‌توانند از 16سالگی با اجازه دادگاه‌ ازدواج کنند و ازدواجی که بدون اجازه دادگاه مذهبی انجام شود، از لحاظ قانونی بی‌اعتبار است و ممکن است داماد تا شش ماه زندانی شود. البته این قانون در مالزی هم راه‌های فرار فراوانی دارد. به گفته فعالان، ۱۶هزار دختر مالزیایی زیر ۱۵ سال تاکنون ازدواج کرده‌اند. سال 2017 در مالزی قانون جرایم جنسی علیه کودکان تصویب شد، اما هنوز قانونی برای ازدواج کودکان وضع نشده است. سال 2013، ازدواج یک مرد 40ساله با دختر 13ساله به عنوان همسر دوم در این کشور اعتراضات فراوانی را به‌دنبال داشت. همچنین طبق اعلام معاون زنان و خانواده مالزی، در اواخر ماه ژوئیه سال 2018 اعلام شد حدود 14 هزار 999 ازدواج کودک بین سال‌های 2007 تا 2017 ثبت شده است.

پاکستان

سن قانونی ازدواج در پاکستان، 16 سال برای دختران و 18 سال برای پسران است. اما این قانون به ندرت اعمال می‌شود، چرا که ازدواج کودکان در پاکستان به سنت‌ها گره خورده است. فعالان مدنی پاکستان بارها تلاش کردند که سن قانونی ازدواج دختران را در این کشور از 16 به 18 افزایش دهند؛ اما این طرح دومرتبه در مجمع عمومی پاکستان رد شده است. نمایندگان پاکستان با غیر اسلامی برشمردن طرح پیشنهادی، افزایش سن ازدواج قانونی زنان آن را رد کردند. طبق گفته یونیسف، 21درصد از دختران پاکستانی پیش از 18 سالگی و 3 درصد نیز پیش از 15 سالگی ازدواج می‌کنند. ازدواج کودکان بیشتر در جوامع حاشیه‌نشین و آسیب‌پذیر این کشور رخ میدهد.

افغانستان
سن قانونی برای ازدواج دختران در افغانستان نیز مانند پاکستان ۱۶ سال تعیین شده‎ است، اما ازدواج‎های زیر این سن، هنوز هم یکی از چالش‎هایی است که دختران افغان با آن روبه‌رو هستند. در این کشور همچنان از هر سه دختر یک نفر قبل از 18 سالگی ازدواج می‌کنند. در این کشور نیز قواعد سنتی حاکم است و کودکان زیادی در آنجا تن به ازدواج می‌دهند؛ ازدواج‌هایی که ثبت نمی‌شوند. کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان در این رابطه اعلام کرده که با وجود کاهش ثبت ازدواج‌های زیر سن قانونی، آمار این نوع ازدواج‌ها در افغانستان همچنان بالاست. این کمیسیون مخصوصا نگران افزایش آمار ازدواج‌های زیر سن در مناطق ناامن این کشور است. به گفته این کمیسیون در سال گذشته 108 مورد ازدواج زیر سن قانونی در افغانستان به ثبت رسیده است.

عراق
سن قانونی ازدواج در عراق برای هر دو جنس دختر و پسر 18 سال است؛ اما دختران می‌توانند مجوز ازدواج خود را در سن 15سالگی از دادگاه صالحه بگیرند. هرچند برخی فعالان مذهبی در عراق تلاش می‌کنند سن قانونی ازدواج در این کشور را پایین بیاورند. در این رابطه پیشنهاد گروهی از محافل برای پایین آوردن سن قانونی ازدواج برای دختران تا 9 سال در مجلس عراق رد شد . به گفته دولت عراق، در سال 1997، 15 درصد از ازدواج‌ها شامل زنان زیر 18 سال بود. این تعداد در سال 2012 به بیش از 20 درصد افزایش یافت و تقریبا 5 درصد از آنها پیش از سن 15 سالگی ازدواج کرده بودند. با توجه به بی‌ثباتی سیاسی در این کشور، تلاش‌های جامعه مدنی برای پایان دادن به ازدواج کودکان در سطح جامعه بسیار کم اثر است، چرا که به واسطه سلطه گروه‌های تروریستی در برخی مناطق، خانواده‌ها با بحران ربوده شدن دختران و ازدواج در سنین بسیار پایین مواجه هستند؛ اگرچه برخی سازمان‌های فعال مانند یونیسف در مناطق تحت کنترل کردستان عراق و اردوگاه‌های پناهندگان همچنان به آموزش خود ادامه می‌دهند.

سوریه
مطابق قانون مصوب سوریه، سن قانونی ازدواج برای دختران 16 سال و برای پسران 17 سال است. با این حال از زمان آغاز جنگ داخلی ویرانگر در سوریه از سال 2011، میلیون‌ها تن از دختران سوری در برابر ازدواج در سنین پایین آسیب‌پذیرتر شده‌اند و در حال حاضر نیز ازدواج کودکان به یک مشکل رو به افزایش برای دختران سوری پناهنده در کشورهای اردن، لبنان، عراق و ترکیه تبدیل شده است. طبق آمار در سال 2011، 12درصد از ازدواج‌های ثبت شده با دختران زیر 18 سال بوده؛ این رقم در سال 2012 به 18‌درصد، در سال 2013 به 25درصد و در اوایل سال 2014 به 32 درصد افزایش یافت. در لبنان 41 درصد از زنان جوان آواره سوری پیش از 18 سالگی ازدواج کرده‌اند. با توجه به اینکه بسیاری از ازدواج‌ها ثبت نشده‌اند، این ارقام در واقع می‌تواند بسیار بالاتر باشد. دخترانی که در داخل سوریه آواره شده‌اند نیز احتمالا با مشکلات مشابه مواجه هستند؛ چرا که ازدواج کودکان در سوریه موضوع جدیدی نیست. قبل از جنگ نیز 13درصد از زنان سوری 20 تا 25 ساله قبل از 18 سالگی ازدواج کرده بودند؛ با این حال، در شرایط کنونی اطلاعات دقیقی از وضعیت آنها موجود نیست. در وضعیت فعلی عوامل چندی از قبیل گسترش منازعات، تشدید فقر، تبعیض جنسیتی، تلاش خانواده‌ها برای حفاظت از فرزندان دختر بویژه در برابر خشونت جنسی و کمک به پذیرش خانواده‌های دختران در کشورهای دیگر به عنوان پناهنده، موجب گسترش کودک همسری در بین دختران سوری شده است.

جمهوری اسلامی ایران
در جمهوری اسلامی ایران نیز طبق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی، حداقل سن ازدواج برای دختران ۱۳ سال تمام و برای پسران ۱۵ سال تمام است و ازدواج قبل از این سن نیز منوط به اذن ولی و به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح می‌باشد.

در پایان ضمن اشاره به گزارش خواندنی کمیساریای عالی حقوق بشر درخصوص ازدواج زودهنگام که عنوان می‌دارد بیش از 147 کشور دارای استثنائاتی در قوانین خود برای ازدواج هستند که به افراد زیر سن 18 سال نیز اجازه ازدواج می‌دهد می‌توان به درخواست کارشناسان سازمان ملل اشاره کرد که معتقدند باید به کشورهایی که اهداف توسعه پایدار را پذیرفته‌اند فشار آورد تا حداکثر تا سال 2030 لغو ازدواج دختران زیر 18 سال را اجرای کنند. بااین‌حال دیده‌بان حقوق بشر اخیرا خاطرنشان کرده بسیاری از کشورها به تعهدات خود در چارچوب اهداف توسعه پایدار عمل نمی‌کنند و تقریبا در سراسر جهان در هر دو ثانیه یک دختر زیر 18 سال ازدواج می‌کند.

مرضیه عزیزیان

پژوهشگر مسایل حقوق بشر

1- http://apps.frontline.org/child-marriage-by-the-numbers/
2- https://plan-international.org/sexual-health/child-early-forced-marriage
3- https://allafrica.com/stories/201812030495.html
4- https://www.independent.co.uk/news-19/the-lowest-age-you-can-legally-get-married-around-the-world-10415517.html
5- https://www.dandc.eu/en/article/fewer-arranged-marriages-arab-countries
6- https://en.qantara.de/content/is-saudi-arabia-on-the-road-to-ending-child-marriage
7- https://www.malaymail.com/news/malaysia/2018/11/10/child-marriage-why-it-is-still-a-problem-in-2018/1691899
8- https://www.hrw.org/news/2018/11/09/time-end-child-marriage-pakistan
9- https://reliefweb.int/report/afghanistan/child-marriage-afghanistan-changing-narrative
10- https://www.alaraby.co.uk/english/news/2017/11/23/iraq-withdraws-controversial-child-marriage-law
11- https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/iraq/
12- https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage-and-the-syrian-conflict-7-things-you-need-to-know/
13- https://mhtel.ir/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87-1041
14- preventing and eliminating child, early and forced marriage Report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, A/HRC/26/22, 2 April 2014.
15- https://www.girlsnotbrides.org/themes/sustainable-development-goals-sdgs/
16- https://www.hrw.org/news/2018/11/09/time-end-child-marriage-pakistan