عدالت کیفری بین المللی در سال ۲۰۱۶

از منظر این سازمان مهمترین تحولات واقع شده در سال ۲۰۱۶ عبارتند از:

۱. استقرار دیوان کیفری بین المللی در مقر دائمی خود.

دیوان کیفری بین المللی پس از موجودیت یافتن در سال ۲۰۰۲ میلادی تا سال ها، در ساختمانی عاریتی در جنوب شهر لاهه هلند و در مجاورت «یوروجاست» سکنی گزیده بود. در سال ۲۰۰۷ میلادی مجمع عمومی دول عضو دیوان تصمیم گرفتند تا با اختصاص بودجه ای، مقری دائمی برای دیوان ساخته شود. یک شرکت دانمارکی عهده دار طراحی و ساخت مقر شیشه ای دیوان گردید که نماد شفافیت در عملکرد دیوان می باشد. ساختمان جدید دارای ۶ برج می باشد که هر برج در اختیار یکی از ارگان های دیوان است. دائمی شدن مقر دیوان که در اوایل سال ۲۰۱۶ میلادی با حضور پادشاه هلند رسما افتتاح گردید خود با دائمی بودن این نهاد سازوار و هماهنگ است.

۲. محاکمه تاریخی در تعقیب جرایم جنسی

پایان محاکمه «ژان-پیر بمبا» فرمانده یک گروه شبه نظامی در کنگو و محکومیت وی به ۱۸ سال زندان به دلیل ارتکاب جرایم جنگی و جرایم علیه بشریت در سال ۲۰۱۶ محقق شد. این نخستین بار بود که یک فرد بر اساس مدل «مسوولیت فرماندهی» به ارتکاب جرایم جنسی محکوم شده است و نخستین محکومیت در حوزه جرایم جنسی در دیوان نیز بود. بر اساس مدل مسوولیت فرماندهی که از ابداعات نظام حقوقی دیوان می باشد، یک فرمانده نظامی و یا رهبر ارشد سیاسی نسبت به رفتارهای مجرمانه نیروهای تحت کنترل خود دارای مسوولیت می باشد اگر با آگاهی از وقوع جرایم نسبت به پیشگیری از آن ها اقدام ننماید و یا پس از اطلاع نسبت به تعقیب کیفری مرتکبان کاری انجام ندهد. در اینجا دیگر آمریت و معاونت شرط نیست بلکه عدم فعل و عدم اقدام شاکله مسوولیت کیفری را تشکیل می دهد.

۳. تهدید فعالان جنگ حقوقی در لاهه

ایجاد دردسر برای فعالان حقوق بشر و حقوق بشردوستانه امر تازه ای نیست لیکن در سال ۲۰۱۶ برای نخستین بار یکی از اعضای سازمان های مردم نهاد که در ارتباط با وضعیت فلسطین نزد دیوان کیفری بین المللی فعال بود با تهدیدات مکرر نسبت به خود و اعضای خانواده اش انجامید که واکنش جامعه جهانی را برانگیخت. نا امن شدن لاهه برای فعالان عدالت کیفری موجب واکنش مجمع عمومی دول عضو دیوان نیز گردید.

۴. محکومیت تاریخی در دفاع از میراث فرهنگی

محاکمه کوتاه و محکومیت «الفقی المهدی» به دلیل ارتکاب جرم جنگی هدایت عامدانه حملات علیه میراث فرهنگی واقع شده در شهر «تیمبوکتو» کشور مالی از دیگر رخدادهایی بود که با استقبال جامعه جهانی مواجه گشت و نخستین محکومیتی بود که متهم تنها به یک اتهام یعنی تخریب میراث فرهنگی محاکمه می گشت.

۵. بن بستی دیگر در وضعیت کنیا

در آوریل سال ۲۰۱۶ میلادی، دارسان دیوان به دلیل عدم کفایت ادله و ناتوانی دادستان در تدارک ادله مثبته، اتهامات وارد شده علیه معاون رییس جمهور کنیا، «روتو» را رد نمود. مختومه شدن این پرونده در حالی صورت گرفت که پیش از آن نیز پرونده دیگر وضعیت خشونت های پس از انتخابات ریاست جمهوری در سال ۲۰۰۷ میلادی در کنیا یعنی پرونده علیه رییس جمهور کنیا (کنیاتا) به دلیل مشابه مختومه اعلام شده بود. عدم همکاری دولت کنیا که مقامات ارشد آن متهمان پرونده های دیوان هستند دلیل اصلی به فرجام نرسیدن تلاش های دادستان برای محکوم کردن ایشان بود. دخالت در امر شهود و تهدید ایشان موجب شد که در هر دو پرونده شاهدان دادستان شهادت های خود را پس بگیرند و دیگر حاضر به همکاری با دادستان نشوند. برپا نشدن دادرسی در پرونده های وضعیت کنیا البته تاثیر منفی و مایوس کننده بر قربانیان این وضعیت داشته است.

۶. خروج دیوان از آفریقا و مواجه با قدرت ها

در سال ۲۰۱۶ میلادی، دادرسان دیوان به دادستان اجازه دادند تا تحقیقات خود را نسبت به وضعیت گرجستان آغاز نماید. وضعیت گرجستان درباره مخاصمات مسلحانه سال ۲۰۰۸ میلادی در اوسیتای جنوبی می باشد که یک طرف آن درگیری های روسیه بوده است. با آغاز تحقیقات نسبت به وضعیت گرجستان اولین وضعیت خارج از قاره آفریقا به مرحله تحقیقات رسید تا از انتقادات نسبت به آفریقایی بودن دیوان و همچنین عدم توجه آن به جرایم قدرت های بزرگ جهانی بکاهد.

۷. سوریه و ابتکار جامعه جهانی

تداوم مخاصمه مسلحانه در سوریه پس از چند سال و شمار روز افزون قربانیان جرایم جنگی در حالی یکی از واقعیت های سال ۲۰۱۶ میلادی بود که جامعه جهانی نسبت به پیگیری عدالت توفیقی به دست نیاورده بود. تا اینکه سرانجام در روزهای پایانی سال ۲۰۱۶ مجمع عمومی ملل متحد با تصویب قطعنامه ای مکانیسمی را پایه گذار نمود که نه به عنوان یک محکمه بین المللی بلکه مرکزی برای گردآوری و نگهداری اسناد و ادله جرایم بین المللی در سوریه پایه گذاری شد تا در آینده بتواند یاری گر محاکم بین المللی و یا منطقه ای باشد.

۸. جرایم علیه مسلمانان در میانمار

مردم مسلمان روهینگای در طول سال ۲۰۱۶ میلادی تحت جرایم تبعیض آمیز گسترده و سازمان یافته بودند. دولت میانمار به همراه گروه های مسلح متهم به ربودن کودکان، قتل و تجاوز جنسی علیه اقلیت مسلمان شده اند.

۹. محکومیت حسن هابره

در می سال ۲۰۱۶ میلادی، پس از سال ها انتظار محاکمه حسن هابره دیکتاتور سابق چاد به انجام رسید و به حبس ابد محکوم شد. دادگاه حسن هابره در داکار، سنگال، و با حمایت اتحادیه آفریقا برگزار شد. این نخستین بار بود که یکی از رهبران آفریقایی توسط دادگاه آفریقایی کشور دیگر محاکمه می شد.

۱۰. افرایش قربانیان جرایم جنگی در یمن با سلاح های غربی

جنگ ائتلاف عربستانی علیه یمن در سال ۲۰۱۶ میلادی نیز ادامه یافت و با تداوم حملات علیه اهداف غیر نظامی آمار تلفات شهروندان غیر نظامی افزایش یافت. گروه های حقوق بشری در سال ۲۰۱۶ تلاش خود را بر محکوم کردن کشورهای غربی که سلاح های نظامی به ائتلاف کشنده عربستان می فروختتند اختصاص دادند. کشورهایی مانند ایالات متحده امریکا، انگلستان و فرانسه.

۱۱. بحران زودگذر برای آینده دیوان کیفری بین المللی

ماه های پایانی سال ۲۰۱۶ میلادی دیوان کیفری بین المللی با یک بحران روبرو شد: موج خروج کشورهای افریقایی از دیوان. بروندی و آفریقای جنوبی قصد خود مبنی بر خروج از دیوان را اعلام و اجرا کردند. گامبیا نیز از قصد مشابه سخن گفت. با این حال با برگزاری چهاردهمین اجلاسیه مجمع دول عضو دیوان اوضاع به نفع دیوان تغییر کرد. اکثر کشورهای آفریقایی علی رغم تاکید بر ضرورت گفت و گو با کشورهای آفریقایی از دیوان حمایت قاطع کردند و نگرانی ها از تداوم موج خروج از دیوان کاهش پیدا کرد. گامبیا نیز بعد از انتخاب یک رییس جمهور جدید اعلام نمود به دیوان متعهد خواهد ماند.

مرکز حقوق کیفری بین المللی ایران