چارچوب مفهومی برنامه‌های کاهش آسیب اعتیاد در ایران

تعاریف مختلفی در مورد کاهش آسیب وجود دارد، اما مفهوم کلی آن را می‌توان سیاست‌ها و برنامه‌هایی دانست که هدف اولیه آن کاهش عوارض سوء ناشی از مصرف مواد بر وضعیت سلامت، اجتماع و اقتصاد است، بدون آنکه ضرورتاً شامل قطع/کاهش مصرف مواد باشد. چرایی منطق کاهش آسیب را می‌توان در دو بعد فردی و اجتماعی تبیین کرد. در بعد فردی فلسفه کاهش آسیب را می‌توان مرتبط با مفاهیم حقوقی دانست که تأمین حداکثر سلامت قابل دستیابی برای هر فرد را حق همه انسان‌ها و وظیفه ایجاد این امکان را بر عهده دولت‌ها می‌گذارد. تجلی این مفهوم در سال 1972 در معاهده آلما آتا بود که برای از بین بردن بی‌عدالتی در دستیابی به سلامت به روشنی تصریح کرده که ارزش‌هایی مانند عدالت اجتماعی، حق دستیابی به بهداشت و سلامت برای همه باید ایجاد شود و دولت ایران نیز به‌عنوان یکی از امضا‌کنندگان این معاهده، تعهد به مفاد آن را تصریح کرده است.
در همین راستا فصل سه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز تأمین سلامت را بدون در نظر گرفتن هیچ پیش شرطی، یکی از حقوق ملت دانسته است. در بعد اجتماعی توجه به حفظ جامعه در برابر خطراتی که مصرف مواد می‌تواند بر اجتماع تحمیل کند مورد توجه قرار می‌گیرد. از این‌رو است که بعد از ظهور اپیدمی ابتلا به عفونت نقص ایمنی اکتسابی انسانی و ایدزدر جهان، مسأله کاهش آسیب به صورت گسترده‌ای به جهت کنترل این اپیدمی مورد توجه و قبول اکثر جوامع قرار گرفت؛ به گونه‌ای که امروز برنامه کاهش آسیب مصرف مواد در همه کشورها پذیرفته شده است. در ایران نیز از سال 1379 شمسی (2000 میلادی) برنامه‌های کاهش آسیب به طور رسمی به مرحله اجرا درآمد. هر چند هدف اولیه این برنامه‌ها مقابله با اپیدمی ایدز بودکه به دلیل استفاده از سرنگ مشترک در بین معتادان تزریقی منجر به درصد بالایی از انتقال می‌شد، اما توجه به کاهش آسیب در بعد فردی نیز مورد توجه قرار گرفت و توجه به برنامه‌هایی برای فراهم کردن امکان تحصیل و آموزش، حرفه آموزی و اشتغال نیز دیده شد. برنامه‌های کاهش آسیب در ایران بر مبنای شواهد بین‌المللی شکل گرفت و به طور کلی شامل گروه مداخلات بود. مداخلات آموزشی (چه با استفاده از گروه‌های همتا و چه آموزش رسمی)، مداخلات مربوط به تأمین اقلامی به منظور کاهش آسیب و خطر ناشی از عدم استفاده از مواد استریل در تزریق و برای بهداشت فردی و جنسی، مداخلات مرتبط با ارئه خدمات ارجاع، انجام مشاوره و تست‌های آزمایشگاهی برای عفونت‌های منتقله از راه تماس جنسی و خون و خدمات حمایتی مانند تغذیه، پوشاک، استحکام و پانسمان است که به صورت مستقر در مرکز یا توسط تیم‌های امدادرسان سیار ارائه می‌شود.
موارد زیر برگرفته از سند جامع حمایت‌های اجتماعی و درمان اعتیاد کشور است که باید در سیاستگذاری برنامه‌های کاهش آسیب مورد توجه قرار گیرد:
1-‌ درسیاستگذاری سلامت عمومی برای درمان و بازتوانی در اعتیاد، توجه به کاهش عوارض و کاهش عوامل اعتیاد، هردو باید در نظر گرفته شوند.
2-‌ برای برنامه‌ریزی درمانی، استفاده از روش‌های مبتنی بر شواهد، مبتنی بر شرایط زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی فرد لازم است.
3-‌ حمایت اجتماعی در درمان اعتیاد، منحصراً محدود به روش‌های علمی است، روش‌هایی که اولاً حقوق انسانی فرد معتاد و اطرافیان او را تضمین کند و ثانیاً در جهت تغییر رفتار برای ارتقای کیفیت زندگی بیمار و اطرافیان (در جهت درمان) باشد.
4-‌ برنامه‌ریزی و سیاستگذاری کلان باید مبتنی بر محدودیت‌های کشور و هزینه اثربخشی فایده مناسب باشد.
5-‌ رویکرد به مسأله مصرف مواد چند بعدی و شامل رویکرد‌های کاهش عرضه، کاهش تقاضا و زیانکاهی است
6-‌ درمان اعتیاد مؤثر است.
7-‌ اهداف درمان اعتیاد ممکن است شامل موارد ذیل باشد:
الف: اهداف کوتاه مدت درمان اعتیاد
ب: اهداف بلند مدت درمان اعتیاد.
8-‌ با توجه به اهداف درمان اعتیاد، تنبیه برای درمان فاقد وجاهت منطقی است.
9-‌ درمان فرد مصرف‌کننده مواد با اصلاح ساختار و شرایط اجتماعی متفاوت است.
10-‌ درمان اعتیاد یک مهارت یا فن سرمایه‌ای است.
11-‌ اولویت‌بندی رویکرد‌ها و مدل‌های درمان در اعتیاد مقایسه‌ای است:
الف: درمان قطعی در اعتیاد مفهوم عملیاتی ندارد و امکان عود رفتارهای انسانی هیچگاه صفر نخواهد بود.
ب: مفهوم درمان در اعتیاد به ترتیب اولویت بر محورهای مختلف عملیاتی متمرکز است که ممکن است فقط شامل یک محور یا ترکیبی از چند محور باشد.
12-‌ توجه به عزت نفس و حقوق بیمار در درمان اختلال مصرف مواد ضروری است.
13-‌ موضوع درمان عملی و اجرایی نیاز به مداخله 4 گروه بیمار، درمانگران، درمان(امکانات و بسترها و تکنیک‌ها) و اجتماع (که شامل خانواده، محله، سازمان‌های غیردولتی و، سیاستگذاران می‌شود) دارد.
14-‌ حمایت‌های اجتماعی به‌عنوان اساس بازتوانی بیماران در چهار سطح (خانواده، اجتماع، نهادهای مدنی و اجتماعی و سازمان‌های دولتی) باید مورد توجه قرار گیرد.

دکتر محسن روشن پژوه
معاون پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور

منبع و مشروح خبر: روزنامه ایران

منبع عکس: sefidak.com